قه‌یرانی خوێنه‌ر و خوێنه‌ری قه‌یران

بەشی یەکەم: عەباس جەمیل جێماو

بیانوهێنانەوەی زۆرێك لەخوێنەر و نووسەر و ئەوانەی لەسەر رۆشنبیری حیساب دەكرێن، گوایە سەرقاڵن بەبژێوی ژیان و كێشەكانی دیكەی كۆمەڵایەتی و سیاسی..هتد، بۆیە دوور كەوتوونەتەوە لە خوێندنەوە، بەومانایەی هۆكارگەلێكی شەرعییان هەیە، كە نەپەرژاونەتە سەر خوێندنەوە، هەروەها جۆرێكی دیكەی بیانوو هەیە، كە لەبری خوێندنەوە ئەو داتایانەی لەنێو كتێب هەن بە ئاسانی لەرێی كەناڵە جیاوازەكانی راگەیاندن و تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانەوە دەست دەكەون، ئەمە بۆتە مایەی تێكەڵكردنی قەیرانی خوێنەر و خوێنەری قەیران.

هاتنی كۆرۆنا و كەرەنتینەكردن، بیانوویەكی كۆمێدی دایە دەست ئەوانەی، كە پێشتر نەیاندەخوێندەوە، ئێستا گوایە مادام لەماڵەوەن، كەواتە كاتی خوێندنەوەیان لەبەردەستە، ئەمە ئەو نالۆژیكییەیە داتایەكمان پێدەبەخشێت، كە پێشتر ئەو بەناو رۆشنبیر و نووسەرانە نەیانخوێندۆتەوە و تەنها بەجەستە لەسەر كایەی رۆشنبیری حیساب بوون، ئەگەرنا خوێندنەوە پرۆسەیەكی بەردەوامە و هیچ بیانوویەكی گەرەك نییە تاكو بەدوای قەیراندا بگەڕێن.

قەیرانی خوێنەر و خوێنەری قەیران دوو كێشەی جودان لەبواری مەعریفیدا، رەهەندی یەكەم، كە خوێنەری قەیرانە، كۆمەڵگە بەرەو جەهالەت دەبات ئەگەر ئەم دیاردەیە بەردەوام بێت، چونكە خوێنەری قەیران بە خوێنەواری موناسەباتی دەوترێت، كە لە ئەنجامی خوڵقاندنی ئەو فەزا تەماویە، یان ئەو كەشە ئاڵۆزەی لێرەو لەوێ سەرهەڵدەدەن و ناچار دەبن بخوێننەوە، نمونەی سەردەمەكانی شەڕی ناوخۆ یان كەرەنتینە، یان فیراری زەمەنی بەعس...هتد.

قەیرانی خوێنەریش بریتیە لە نەبوونی خوێنەری جددی، یان ئەوانەی ئامادە نیین پارە لە كاغەز سەرف بكەن، بەكۆمەڵێك بڕو بیانوو، كە لەسەرەوە ئاماژەمان پێ كرد، نموونەی ئێستای بەناو پایتەختی رۆشنبیری، كە خاونی ئەم رستە نامەعریفییەن، لەكاتێكدا زۆرێك لەخەڵكەكەی شەڕی وەدەستهێنانی ئەو نازناوەیان دەكرد شارەكە (پایتەختی رۆشنبیری) بێت، جیا لە چەند دەزگایەك بە ئاماژەی چەند سیاسییەك بەڕێوە دەبرێت بۆ مەبەستی تایبەتی و بەرژەوەندی تاك و حیزبی، هەر ئەمەشە وای كردووە هیچ دەزگایەكی چاپەمەنی یان رۆشنبیری نەچێتە سەر و لەنیوەی رێ مایەپوچ دەبنەوە.

خۆ ئەگەر بێت و ئەم فەزایە بە سەر شوێنەكانی تردا بگشتێنرێت.. ئەوكات دەبینین بەهەمان نەغمە گۆرانی بۆ یەكتر ئەڵێن و قەیرانی خوێنەر دەبێتە ئەمری واقیع.

بۆیە بەشێكی زۆر لە خوێنەری ئاسایی، بەپاڵپشتی ئەوەی قەیرانی بەردەوام هەیە، نابینین روو بكەنە كتێبخانەكان بەمەبەستی كڕینی كتێبێك، یان بەدوای دەقێكەوە بن بۆ ئەوەی بتوانن هەڵسەنگاندنێك بكەن، یان بەراوردكاری و جیاوازیەك لەنێوان دەقی رەسەن و دەقی دروستكراو بكەن، یان جیاوازی لەنێوان ئەو بابەتانە بكەن، كە بەگڵۆپی سەوزی حیزبی دێنە چاپكردن.

لەقەیراندا ئاساییە خوێنەر دووچاری دووركەوتنەوە بێ لە خوێندنەوە، چونكە ئەوكات ئینسان سەرقاڵی خۆ رزگاركردنە لە كێشەكانی رۆژ، بەڵام لۆژیك نییە خوێنەر بەدوای قەیرانەوە بێت تاكو بخوێنێتەوە، ئامانجی سەرەكی قسەی ئێمە لەسەر ئەم پنتەیە.

ئەم حاڵەتەش هۆكاری هەمە چەشنی هەیە، ناكرێ قەتیس بكرێ لەچەند خاڵێكدا، چونكە خوێندنەوە دەرهاویشتەی بەشێكی نەبڕاوەی قەیرانی شارستانیەتە، یان روونتر بڵێین بۆ خۆی دیاردەیەكی شارستانییە و سەرەتایەك بووە بۆ وەدەستهێنانی مەعریفە و پێكەوەیی و كەرەستەی رۆژانەی پەیوەست بە گەشەی كۆمەڵایەتی و ئابووری...تاد.

لایەنێكی دیكەی قەیران ئەوەیە، كە كوردی خوێن و عەرەبی خوێن، بیانووی ئەوەیان وەرگرتووە، كە دەقەكان بەزمانێكی خراپ نووسراونەتەوە، ماوەیەكی زۆر بەهۆی بڵاوكراوەكانی بابەتگەلێكی عەرەبی یان ئینگلیزی..هتد، كە دەكران بەكوردی، دیارە مەبەست لە نەوەی شەستەكان و هەفتاكانی سەدەی رابووردوو، كە ئێستا كتێبێك دەبینن كراوە بەكوردی، دەڵێن لەزەمەنی خۆیدا بەزمانی عەرەبی خوێندوومانەتەوە، لەراستیدا ئەوان نەیان خوێندۆتەوە، بەڵكو تەنها ناو و ناونیشانەكەیان بیستووە، بۆیە ئێستا هەرچی زیاترە بەپەلە دەیخوێننەوە.، كەواتە پرسیارەكە ئەوەیە بۆچی لەكاتی سەپێندراودا وەكو كاتی كەرەنتینە كردن خوێ درووست دەكاتەوە، وەڵامی ئەمە بەگومانێك دەستپێدەكات، كە رابردووی ئەو تەرزە خوێنەرە هەمان ئێستایە كە دەیبینین.

ماوەیەكە لەناو توێژی نووسەران كۆمەڵە كەسێك پەیدابوونە، كە پێشتر كتێبیان دەكڕی نەیان دەخوێندەوە، كەچی ئێستا لەم سەردەمی كرۆنایە مێشكیان بردووین گوایە خەریكی خوێندنەوەن، لەكاتێكدا دێن كتێبی دەستی دوو دەخوێننەوە، چۆن خوێندنەوەیەك، ئەویش تەنها گێڕانەوەی حیكایەتی ناو دەقەكان دەخوێننەوە، یان هەر كوردی ئەخوێننەوە لەكاتێكدا ئەبێ نووسەر لە خوێنەری ئاسایی جیابێتەوەو بزانێ بەهای تیوری نووسین چی یە.

بۆ نمونە.. كاتێك ماركیز ئەخوێنینەوە یان كافكا یان سارتەر یان نەجیب مەحفوز یان هارۆكی موراكامی، دەبێ جیایان بكەینەوە، چون هەریەك لەمانە ستایڵی نوسینیان سەر بە تیۆرێكن، هەیانە واقیعیە یان خەیاڵیە یان واقیعی ئەفسانەیی یان پەروەردەییە یان رۆمانی مۆدێرنە...تاد، نموونەش ئەوەیە كاتێ جەنگیز ئەتیماتۆڤ ئەخوینینەوە دەبێ بزانین بۆچی لەرۆمانی ماڵئاوا گوڵساری ئەسپ وەكو كارێكتەری سەرەكی لە جێگەی مرۆڤە .